Ostra reakcja alergiczna — pierwsza pomoc (kompletny przewodnik)

Ostra reakcja alergiczna to gwałtowne, ogólnoustrojowe uruchomienie mechanizmów immunologicznych po kontakcie z alergenem (pokarm, jad owadów błonkoskrzydłych, leki, lateks, rzadziej wysiłek lub zimno). Spektrum jest szerokie: od ograniczonej pokrzywki po anafilaksję, czyli ciężką, szybko postępującą reakcję z zagrożeniem drożności dróg oddechowych i krążenia. W pierwszej pomocy kluczowe są: szybkie rozpoznanie, wczesne podanie adrenaliny domięśniowo w podejrzeniu anafilaksji, właściwe ułożenie, wezwanie ZRM (112/999) i gotowość do RKO/AED.

Jak rozpoznać skalę problemu

Objawy „łagodne–umiarkowane” (zazwyczaj 1 układ)

Zazwyczaj świąd i bąble pokrzywkowe na skórze, rumień, łzawienie, wodnisty katar, świąd podniebienia, niewielkie nudności lub dyskomfort brzucha bez wymiotów, pojedyncze kichnięcia. Brak duszności, brak chrypki, brak zawrotów głowy czy osłabienia.

Objawy alarmowe sugerujące anafilaksję (≥2 układy lub dominujące ABC)

• Drogi oddechowe: chrypka, świsty, duszność, uczucie „zaciśniętego gardła”, obrzęk języka/warg, trudność w połykaniu, stridor.
• Krążenie: bladość, zimny pot, osłabienie, zawroty, zasłabnięcie, spadek ciśnienia, kołatanie.
• Skóra/śluzówki: rozlana pokrzywka i/lub obrzęk naczynioruchowy twarzy, warg, języka.
• Przewód pokarmowy: silne skurczowe bóle brzucha, nawracające wymioty, biegunka.
• Nagły, szybki przebieg po ekspozycji na znany alergen (orzechy, owadzi jad, leki).

W praktyce: jeśli po kontakcie z możliwym alergenem widzisz nagłe trudności w oddychaniu, objawy krążeniowe lub uogólnione objawy z ≥2 układów — traktuj to jak anafilaksję i działaj natychmiast.

Algorytm pierwszej pomocy — krok po kroku

1. Przerwij ekspozycję i oceń bezpieczeństwo. Wyjmij żądło (zeskrobać krawędzią karty, nie ściskać woreczka jadowego), odsuń pokarm/lek, przewietrz pomieszczenie przy ekspozycjach wziewnych.
2. Wezwij pomoc (112/999), gdy tylko podejrzewasz anafilaksję albo gdy stan się szybko pogarsza. Krótko powiedz: „ostra reakcja alergiczna, duszność/obrzęk/omdlenie, możliwa anafilaksja”.
3. Adrenalina domięśniowo (IM) w udo — bez zwłoki w podejrzeniu anafilaksji.
   – Dorośli: 0,5 mg IM (0,5 ml roztworu 1 mg/ml) lub autowstrzykiwacz 0,3–0,5 mg.
   – Dzieci: 0,01 mg/kg IM; praktycznie AAI 0,15 mg (małe dzieci) albo 0,3 mg (większe).
   – Miejsce: boczno-przednia część uda, przez ubranie, trzymamy urządzenie zgodnie z instrukcją. Można powtórzyć dawkę po 5–15 minutach, jeśli objawy utrzymują się lub nawracają.
   – Nie ma przeciwwskazań do adrenaliny w anafilaksji, również w ciąży.
4. Ułóż chorego właściwie i minimalizuj wysiłek.
   – Objawy krążeniowe/omdlewające: pozycja przeciwwstrząsowa (płasko, nogi lekko uniesione).
   – Dominują duszność/obrzęk dróg oddechowych: pozycja siedząca z podparciem.
   – Ciąża: lewy bok (odciążenie żyły głównej).
   Nie sadzaj ani nie podnoś gwałtownie osoby z hipotonią po epizodzie — ryzyko nagłego zapaści.
5. Monitoruj ABC. Jeśli poszkodowany traci przytomność i nie oddycha prawidłowo, rozpocznij RKO i użyj AED jak najszybciej.
6. Leki wspomagające (wtórne, nie zamiast adrenaliny):
   – β2-mimetyk wziewny (salbutamol) przy świstach u znanego astmatyka — zgodnie z jego planem.
   – Antyhistaminowy doustnie i/lub glikokortykosteroid — mogą zmniejszyć świąd i ryzyko późnych objawów skórnych, ale nie leczą anafilaksji ostrej fazy; nie opóźniają adrenaliny ani wezwania ZRM.
   – Chłodne okłady miejscowo na bąble/ukąszenie dla ulgi.
7. Obserwacja po epizodzie i ryzyko reakcji dwufazowej. Nawrót objawów może pojawić się po kilku–kilkunastu godzinach. Każda anafilaksja wymaga obserwacji medycznej; przekazując pacjenta ratownikom, podaj godzinę, dawki i odpowiedź na leczenie.

Różne wyzwalacze — niuanse postępowania

Jad owadów: im szybciej podasz adrenalinę przy objawach ogólnych, tym lepiej. Usuń żądło, schłodź miejsce, unieruchom kończynę, zdejmij biżuterię poniżej miejsca ukłucia (obrzęk). W alergii potwierdzonej rozważ odczulanie (konsultacja alergologiczna), a w apteczce noś dwa autowstrzykiwacze.

Pokarmy: objawy często zaczynają się w ciągu minut do godziny. Unikaj „prowokacji” (picie mleka, wywoływanie wymiotów). Jeśli to dziecko i narasta ślinienie, chrypka, kaszel — adrenalina i pozycja siedząca z pochyleniem do przodu.

Leki: szybki początek po iniekcji/doustnie, możliwa ciężka anafilaksja. W środowisku medycznym obowiązują protokoły; poza nim — adrenalina IM, 112/999, dokumentacja nazwy leku i godziny.

Lateks: często ekspozycja w rękawiczkach, balonach; objawy skórne i oddechowe. Usunąć źródło, wymienić rękawice na nitrylowe.

Wysiłek/zimno: rzadsze, ale realne. Postępowanie jak wyżej; przerwij wysiłek, ogrzej.

Najczęstsze błędy (i jak ich uniknąć)

• Zwłoka z adrenaliną. Czekanie „aż antihistaminowy zadziała” w obrazie anafilaksji pogarsza rokowanie. Adrenalina jest pierwsza.
• Podanie doustne czegokolwiek przy narastającym obrzęku gardła. Ryzyko zachłyśnięcia.
• Zbyt wczesne pionizowanie osoby po omdleniu/hipotonii. Może spowodować zapaść.
• Mylenie rozlanej pokrzywki bez innych objawów z anafilaksją. Przy skórnych objawach bez duszności i bez zaburzeń krążenia — obserwuj, oceniaj progresję, lecz objawowo, ale bądź gotów na zmianę.
• Jeden autowstrzykiwacz „na zawsze”. Zawsze zalecane dwa AAI, regularna kontrola daty ważności i trening na „trainerze”.

Dzieci, seniorzy, ciąża, leki współistniejące

Dzieci: dawkujesz wg masy (0,01 mg/kg IM), w praktyce AAI 0,15 mg (≈7,5–25 kg) lub 0,3 mg (>25–30 kg). Dzieci szybciej się „wyczerpują” oddechowo — nie zwlekaj.

Seniorzy: częściej choroby serca, nadciśnienie, leki. Adrenalina IM nadal wskazana w anafilaksji; pozycję dobierz do komfortu oddechowego i tolerancji krążeniowej.

Ciąża: priorytetem jest matka — adrenalina ratuje ją i pośrednio płód. Ułóż na lewym boku.

β-blokery: odpowiedź na adrenalinę może być słabsza; w medycynie zaawansowanej rozważa się glukagon. W pierwszej pomocy — nie zmienia to wskazań do adrenaliny i szybkiego wezwania ZRM.

Po epizodzie: plan działania na przyszłość

Każda osoba po anafilaksji powinna otrzymać: diagnozę alergologiczną (w tym poradę o immunoterapii swoistej przy jadowej), plan postępowania (pisemny), receptę na dwa autowstrzykiwacze z instrukcją użycia i szkolenie bliskich/współpracowników. Warto dodać opaskę/karteczkę medyczną z informacją o alergii.

W firmie/szkole przygotuj procedurę: rozpoznanie → adrenalina IM → 112/999 → ułożenie → monitoring → przekazanie (z wpisem godziny, dawki, odpowiedzi). Apteczka powinna zawierać rękawiczki nitrylowe, środki do dezynfekcji, jałowe gaziki, zimne kompresy, piktogramową instrukcję użycia AAI oraz — jeśli polityka na to pozwala — zapasowy autowstrzykiwacz (z jasnymi zasadami przechowywania i odpowiedzialności).

Pytania i odpowiedzi (krótko i praktycznie)

Czy antyhistaminowy wystarczy?
Nie w anafilaksji. Może zmniejszyć świąd i bąble, ale nie odwraca obrzęku krtani, skurczu oskrzeli ani zapaści.

Skąd mam wiedzieć, że to „aż anafilaksja”?
Jeśli pojawia się duszność/chrypka/obrzęk języka lub łączą się objawy z ≥2 układów (skóra + oddech/krążenie/pp), traktuj jako anafilaksję i podaj adrenalinę.

Co jeśli podałem adrenalinę „na wyrost”?
W anafilaksji korzyści przewyższają ryzyko. Działania niepożądane zwykle są przemijające (drżenie, kołatanie). Groźne powikłania są rzadkie przy prawidłowej dawce IM.

Czy można przystawić zimny okład na obrzęk?
Tak, miejscowo dla ulgi, ale to dodatek — nie opóźniaj adrenaliny i wezwania ZRM.

„Do kieszeni”: mini-schemat świadka

Kontakt z alergenem → szybko narastają duszność/chrypka, obrzęk warg/języka, osłabienie lub objawy z ≥2 układów → ADRENALINA IM w udo (0,5 mg dorośli, 0,15/0,3 mg dzieci) → 112/999 → odpowiednie ułożenie → monitoruj, druga dawka po 5–15 min jeśli brak poprawy → przygotuj się do RKO/AED w razie utraty przytomności/bezdechu → przekaż ratownikom czas/dawki/progres.

Sedno

W ostrej reakcji alergicznej liczy się prosty, odważny schemat: rozpoznaj szybko, podaj adrenalinę domięśniowo, ułóż i wezwij pomoc, bądź gotów do RKO. Antyhistaminowe i sterydy to dodatki, nie zamienniki. Każda minuta bez adrenaliny w anafilaksji zwiększa ryzyko ciężkiego przebiegu i nawrotu. Dobrze przygotowana osoba i organizacja potrafią przełożyć ten schemat na działanie — i to właśnie ratuje życie dlatego warto zapisać się na kurs pierwszej pomocy i w sposób praktyczny przećwiczyć podanie adrenaliny we wstrząsie.